Ankieta została rozesłana w wersji papierowej do 39 podmiotów oraz w wersji elektronicznej do 531 podmiotów. Lista adresatów ankiety została przedstawiona w załączniku nr 2.
Na ankietę odpowiedziało 179 respondentów. Stopa zwrotu ankiety wynosi 31,4 %. Część odpowiedzi nie zawierała komentarzy lub zawierała odpowiedzi bez uwag i została pominięta podczas omawiania odpowiedzi na ankietę.
Część I – Propozycje ankietowanych (w zakresie
wprowadzenia systemu kształcenia osób dorosłych w zawodach
rzemieślniczych).......................................................................1
Załącznik nr 1 - Lista adresatów
ankiety......................................................................82
I. Propozycje ankietowanych (w zakresie wprowadzenia systemu kształcenia osób dorosłych w zawodach rzemieślniczych)
Praktyczna nauka zawodu dla osób
dorosłych (według ankietowanych)
Większość respondentów (126 ankiet) poparło wprowadzenie
systemu kształcenia osób dorosłych w zawodach rzemieślniczych. 2
odpowiedzi były przeciwne, a 26 ankiet wybrało odpowiedź „trudno powiedzieć”.
Respondenci popierający potrzebę wprowadzenia możliwości kształcenia osób dorosłych, przedstawiali następujące uzasadnienia. Osoby, które ukończyły 18 lat powinny mieć możliwość zdobycia zawodu lub zmiany dotychczasowego ze względu na często konieczne podjęcie pracy i trudną sytuację na rynku pracy. Ta forma zdobycia wiedzy i umiejętności zawodowych, a w następstwie uzyskanie świadectwa czeladniczego wpłynie na poszerzenie rzemieślniczej oferty edukacji zawodowej. Stworzy możliwość przekwalifikowania się osób pełnoletnich odpowiednio do aktualnego zapotrzebowania na rynku pracy zarówno w kraju jak i za granicą. Wprowadzenie systemu kształcenia osób dorosłych w zawodach rzemieślniczych jest potrzebne. Takie rozwiązanie powinno spowodować, iż w perspektywie kilku lat zostanie wykształcona odpowiednia ilość osób, która będzie stanowić alternatywę dla spodziewanego niedoboru na rynku pracy w zawodach rzemieślniczych, który może być spowodowany wyjazdami za granicę osób posiadających kwalifikacje oraz rosnącym zapotrzebowaniem na pracowników przez podmioty prowadzące działalność w ramach rzemiosła. Sensowność wprowadzenia kształcenia rzemieślniczego dla dorosłych potwierdza także duże zainteresowanie formami kształcenia ustawicznego przez tą kategorię osób. Następuje zanik zawodów rzemieślniczych. Osoby młode nie chcą się ich uczyć, w związku z tym przekwalifikowanie osób dorosłych umożliwi kontynuację tych zawodów, a jednocześnie w wielu przypadkach pozwoli na podjęcie pracy. Wprowadzenie systemu kształcenia osób dorosłych w zawodach rzemieślniczych jest potrzebne ze względu na brak możliwości przystąpienia do egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe, przeprowadzanych przez izby rzemieślnicze/okręgowe komisje egzaminacyjne przez osoby, które nie ukończyły zasadniczych szkół zawodowych. Wśród bezrobotnych obserwuje się spory margines osób, które zakończyły edukację na poziomie podstawowym (gimnazjalnym). Dobry system kształcenia tych osób również w zawodach rzemieślniczych dałby im szansę na zdobycie zawodu, doświadczenia zawodowego, a być może usamodzielnienia się w tym zawodzie. Należałoby uwzględnić formy wsparcia finansowego rzemieślników szkolących osoby dorosłe. Osoby dorosłe nie mogą uzyskać uprawnień rzemieślniczych w funkcjonujących placówkach oświatowych dla dorosłych. Kształcenie osób dorosłych w zawodach rzemieślniczych jest zasadne z uwagi na wysoki wskaźnik osób bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych lub posiadających kwalifikacje niedostosowane do potrzeb rynku pracy. Taki system kształcenia zwiększy motywację tych osób do samozatrudnienia. Kształcenie osób dorosłych w zawodach rzemieślniczych wypełni zapotrzebowanie rynku usług, szczególnie w branżach niszowych (np. szewc, krawiec, kaletnik), a także niedobór dobrych rzemieślników w dziedzinie usług codziennych, jak np. hydraulik, malarz, murarz, stolarz. Wobec istniejącego bezrobocia wskazane jest kształcenie osób dorosłych w zawodach deficytowych. Aktualnie obserwuje się tendencję do zmniejszania się ilości specjalistów w pewnych zawodach, a coraz mniej szkół kształci młodzież w konkretnych zawodach rzemieślniczych. Wprawdzie zawody rzemieślnicze wypierane są z rynku pracy wskutek rozwoju i postępu technologicznego, jednakże rozwój gospodarczy, przede wszystkim rozwój sektora usług przyczynia się do zapotrzebowania m.in. na usługi branży rzemieślniczej. Ponadto możliwość zdobywania przez osoby dorosłe nowych kwalifikacji, w tym także w zawodach rzemieślniczych może stać się alternatywą dla osób bezrobotnych, które nie mogą znaleźć pracy w swoim zawodzie lub nie mogą go wykonywać ze względów zdrowotnych. Obecnie wiele osób, zwłaszcza młodych, pozostaje bez pracy z uwagi na nieadekwatność ich kwalifikacji do zapotrzebowania rynku pracy. Dzięki tej formie kształcenia pozaszkolnego, osoby bezrobotne mogłyby uzyskać nowy zawód, a być może zostać zatrudnione w zakładzie, w którym zdobywałyby kwalifikacje. Ponadto, w pewnym stopniu, byłaby to dla nich szansa uruchomienia w przyszłości własnej działalności gospodarczej. Z uwagi na złożone warunki na rynku pracy, częstokroć istnieje konieczność przekwalifikowania się osób zagrożonych utratą pracy. W zawodach rzemieślniczych jest zwykle najwięcej wolnych miejsc pracy. Zatem przygotowanie odpowiedniej kadry może mieć wpływ na szybki sukcesywny spadek stopy bezrobocia. Ostatnie regionalne badania rynku pracy wykazują tendencje spadku zainteresowania kształcenia w zawodach rzemieślniczych, gdyż po reformie oświaty promowano kształcenie w kierunkach humanistycznych. Z tych powodów zaczyna brakować kadr w zawodach rzemieślniczych. Z punktu widzenia rynku pracy najbardziej istotne jest kształcenie w kierunkach, na które popyt wzrasta, niedopuszczenie do zniknięcia zawodów obecnie uznawanych za nadwyżkowe. Obecnie większość absolwentów gimnazjum wybiera naukę w liceach co powoduje, iż znaczna ich część po ukończeniu liceum pozostaje bez zawodu. Należałoby stworzyć system zachęt finansowych dla pracodawców podobny do obecnie istniejącego dla pracowników młodocianych. 5-7% młodzieży kończy gimnazjum jako osoby dorosłe nie mające żadnych perspektyw dalszej bezpłatnej nauki. Propozycja wiekowa 18-24 lata. Potrzeby kształcenia w każdym zawodzie określają aktualne tendencje lokalnych rynków pracy. Od pewnego czasu obserwuje się nieznaczny wzrost zapotrzebowania na zawody rzemieślnicze. Spowodowane jest to brakiem kontynuacji prowadzenia kierunków rzemieślniczych przez szkoły zawodowe, technika oraz Centra Kształcenia Praktycznego i Ustawicznego. Całkowite zaniechanie uczenia młodzieży i osób dorosłych zawodów rzemieślniczych nie doprowadziło do ich uprzemysłowienia i mechanizacji, a do braku fachowców - rzemieślników na rynku. Zapotrzebowanie na te zawody nie okazało się aż tak duże jak zakładano, niemniej określona ilość profesjonalistów z danego zakresu na rynku pracy musi być obecna. Wobec powyższego, pożądane jest stworzenie i wprowadzenie takiego sytemu, opartego na szczegółowej diagnozie i prognozie aktualnych i przyszłych potrzeb lokalnych rynków pracy. Wygenerowanie zbyt dużej ilości absolwentów kierunków rzemieślniczych grozi niemożnością znalezienia przez nich pracy w zawodzie, co owocuje stanem często długotrwałego bezrobocia. W tym przypadku popyt powinien kreować podaż. Potrzeba kształcenia osób dorosłych istnieje, zwłaszcza w sytuacji gdy bez pracy pozostaje znaczna ilość osób nie posiadających kwalifikacji zawodowych lub kwalifikacje niezgodne z oczekiwaniami rynku pracy. Osoby te nie mają możliwości podjęcia nauki w placówkach oświatowych z jednoczesnym przyuczeniem do zawodu – pracodawcy, rzemieślnicy nie chcą zatrudniać pracowników do przyuczenia do zawodu z racji ponoszonych kosztów. Refundacja przyuczenia do zawodu byłaby odpowiednią zachętą dla pracodawców i przyniosłaby znaczne korzyści pracobiorcom. W związku z rezygnacją z jednej strony z kształcenia w zawodach rzemieślniczych w zasadniczych szkołach zawodowych oraz w szkołach przyzakładowych, z drugiej zaś strony niewystarczającym poziomie kształcenia w liceach profilowanych i zanikaniem rzemiosła w regionie, a także ciągle istniejącym zapotrzebowaniem społeczeństwa na usługi rzemieślnicze, konieczne wydaje się stworzenie systemu kształcenia osób dorosłych w zawodach rzemieślniczych. Jest dużo absolwentów gimnazjów, którzy w momencie ukończenia nauki osiągali lat osiemnaście i z powodu niskich ocen w nauce nie zostali przyjęci do szkół ponadgimnazjalnych pozostają faktycznie bez możliwości nauki zawodu. W niektórych zawodach np. kosmetyczka nie przewiduje się kształcenia w szkole zawodowej, co uniemożliwia zatrudnianie ucznia w charakterze pracownika młodocianego. W zawodach rzemieślniczych takich, jak złotnik, grawer czy bursztynnik, w których występują wysokie koszty kształcenia bardziej sprawdzają się osoby pełnoletnie, które są bardziej odpowiedzialne i w sposób bardziej rzetelny traktują kształcenie. Ponadto osoba dorosła ma już wyrobione pewne nawyki, co ułatwi lepsze opanowanie pracy i precyzję wykonania. Nabyte uprawnienia kwalifikacyjne są honorowane i uznawane za granicą. Pracodawcy podkreślają dobrą wiedzę teoretyczną i umiejętności praktyczne absolwentów szkół kształcących się w zawodach rzemieślniczych nabytych w trakcie kształcenia. Ponadto słuchaczom łatwiej jest uczestniczyć w zorganizowanym procesie kształcenia, aniżeli samemu podejmować samokształcenie.
Przeciwnicy wprowadzenia takich rozwiązań wskazywali, iż obowiązujące przepisy w zakresie kształcenia dorosłych nie wykluczają możliwości kształcenia w zawodach rzemieślniczych np.: w formie kursów, szkoleń oraz zdobycia doświadczenia w formie stażu i przygotowania zawodowego w miejscu pracy (programy realizowane przez powiatowe urzędy pracy).
Osoba pobierająca naukę zawodu w zakładzie
rzemieślniczym powinna mieć status pracownika zatrudnionego w celu przygotowania
zawodowego (z minimalnym wynagrodzeniem), status osoby bezrobotnej (będącej w
szczególnej sytuacji na rynku pracy) lub znajdować się w okresie wypowiedzenia
z uwagi na likwidację stanowiska pracy, redukcję etatów (w zawodzie, dla
którego brak ofert pracy). Po okresie pobierania nauki w zakładzie
rzemieślniczym osoba mogłaby, w przypadku braku pracy, poszukiwać zatrudnienia
również poprzez urząd pracy. Należałoby rozważyć możliwość refundacji
pracodawcy kosztów zatrudnienia oraz szkolenia na podobnych zasadach, jak w
przypadku pracowników młodocianych. Po zakończeniu kształcenia i zdaniu
egzaminów potwierdzających kwalifikacje, osoba miałaby zagwarantowane
zatrudnienie u pracodawcy, u którego pobierała naukę zawodu przez okres
minimalny odpowiadający okresowi kształcenia (lub była wystarczająco
przygotowana do samodzielnego wykonywania działalności).
Zasady i formy nauki zawodu
(według ankietowanych)
Przygotowanie zawodowe osób dorosłych w rzemiośle musiałoby dotyczyć tych zawodów, które poszukiwane są na lokalnych rynkach pracy. Nauka zawodu mogłaby się odbywać na podobnych zasadach jak przygotowanie zawodowe pracowników młodocianych, które może się odbywać poprzez naukę zawodu i przyuczenie do wykonywania określonej pracy lub w formie przygotowania zawodowego w miejscu pracy (art. 53 ust. 3-7) z wydłużonym okresem odbywania przygotowania do 12 (24) miesięcy (18 miesięcy w zawodach o 2-letnim cyklu nauczania lub 24 miesiące w zawodach o 3-letnim cyklu nauczania). Dokształcanie teoretyczne w formie kursów w prowadzonych przez organizacje samorządu rzemiosła (izby rzemieślnicze). Wynagrodzenie powinno być w wysokości minimalnego wynagrodzenia. Przy zawieraniu i rozwiązywaniu z osobą dorosłą umów o pracę w celu przygotowania zawodowego miałyby zastosowanie przepisy KP (dział IX). Nauka zawodu miała by na celu przygotowanie osoby dorosłej do pracy w charakterze wykwalifikowanego robotnika lub czeladnika oraz dokształcanie teoretyczne. Przyuczenie do wykonywania określonej pracy miało by na celu przygotowanie osoby dorosłej do pracy w charakterze przyuczonego robotnika i mogłoby dotyczyć wybranych prac związanych z nauką zawodu. Nauka zawodu u pracodawców będących rzemieślnikami może odbywać się także w zawodach odpowiadających danemu rodzajowi rzemiosła, nieujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, określonych w przepisach dotyczących klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy.
Ustabilizowana pozycja na rynku pracy, odpowiednie zaplecze techniczne i park maszynowy, instruktor praktycznej nauki zawodu fachowo przygotowany pod względem zawodowym i pedagogicznym. Zakład powinien zagwarantować przygotowanie zawodowe prowadzone przez osobę posiadającą kwalifikacje zawodowe (mistrz w zawodzie) oraz pedagogiczne, jak również odpowiednie warunki lokalowe i techniczne. W przypadku organizowania kształcenia osób bezrobotnych zakład musiałby posiadać wpis do ewidencji (rejestru) instytucji szkoleniowych w WUP oraz akredytację organów oświatowych i rzemieślniczych. Dodatkowo powinien posiadać zezwolenie – uprawnienia wydawane przez cech, na podstawie określonych wcześniej kryteriów. Powinien być członkiem izby rzemieślniczej. Musi zagwarantować miejsce, jeżeli staż był dofinansowany z budżetu, ale jednocześnie muszą być zapewnione preferencje podatkowe i zusowskie dla rzemieślnika i pracodawcy.
Drugi trend w odpowiedziach wskazywał, iż zakład powinien spełniać warunki podobne jak przy prowadzeniu przygotowania zawodowego młodocianych i w przepisach o praktycznej nauce zawodu.
(art. 40 ustawy o promocji zatrudnienia)
- osoba bezrobotna lub poszukująca pracy,
- brak kwalifikacji zawodowych,
- zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania zawodu,
- wykształcenie podstawowe (szkoła 8 klasowa), gimnazjalne lub średnie,
- podpisać umowę o pracę w celu nauki zawodu,
- zobowiązać się do dokształcania teoretycznego i przystąpienia do egzaminu czeladniczego po zakończeniu nauki,
- zobowiązanie do poniesienia kosztów, w przypadku nieuzasadnionej rezygnacji z kształcenia,
- powinna otrzymać zapewnienie pracodawcy, że po ukończeniu nauki otrzyma pracę,
- możliwości i predyspozycje do prowadzenia własnej działalności.
- Fundusz Pracy (stypendium lub inna forma zasiłku, wynagrodzenie oraz nie funkcjonujący obecnie dodatek dla instruktorów przygotowania zawodowego),
- PFRON,
- EFS,
- fundusze celowe,
- środki własne zakładu,
- środki własne ucznia,
- utworzenie Funduszu Rzemieślniczego finansowanego ze składek rzemieślników,
- ulgi podatkowe,
- w przypadku osób zwalnianych grupowo w wyniku restrukturyzacji za szkolenie powinna zapłacić firma zwalniająca,
- wynagrodzenie pracownika (ucznia) powinno pochodzić ze środków pracodawcy (rzemieślnika),
- pożyczka na sfinansowanie kosztów szkolenia (art. 42 ustawy o promocji zatrudnienia)
- ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (wydanie aktów wykonawczych) – zmiana dotycząca kierowania na przygotowanie w miejscu pracy wszystkich osób bezrobotnych,
- Kodeks pracy,
- ustawa o rzemiośle,
- rozporządzenie MEN w sprawie praktycznej nauki zawodu,
- rozporządzenie MPiPS w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania,
- rozporządzenie MGiP w sprawie szczegółowych warunków odbywania stażu oraz przygotowania zawodowego w miejscu pracy,
- całkiem nowa ustawa regulująca wszystkie zagadnienia.
Nowe akty prawne
- rozporządzenie w sprawie zasad i warunków kształcenia (przygotowania zawodowego) osób dorosłych (uwzględniające zasady finansowania nauki i wynagradzania).
Wykaz zawodów rzemieślniczych powinien być
opracowywany w oparciu o publikację „Monitoring zawodów deficytowych i
nadwyżkowych” opracowywaną przez Powiatowe i Wojewódzkie Urzędy Pracy.
II. Wnioski (na podstawie ankiet)
Wnioski opracowano na podstawie przeważających wypowiedzi z ankiet.
Istnieje potrzeba wprowadzenia
nowych rozwiązań w zakresie kształcenia osób dorosłych (w zawodach
rzemieślniczych) i określenia zasad finansowania tego kształcenia.
Należy jednak zauważyć, iż wprowadzenie proponowanych rozwiązań będzie wymagało zmian wykraczających poza zakres regulacji ustawy o rzemiośle i może objąć inne akty prawne, takie jak:
- ustawa z dnia 22 marca 1989 r. o rzemiośle (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 979 i z 2003 r. Nr 137, poz. 1304),
- ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. Nr 99, poz. 1001, z późn. zm.),
- rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania stażu oraz przygotowania zawodowego w miejscu pracy (Dz. U. Nr 185, poz. 1912 i z 2005 r. Nr 236, poz. 2003) wydane na podstawie art. 53 ust. 9 ww. ustawy,
- rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 1 lipca 2002 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu (Dz. U. Nr 113, poz. 988 i z 2003 r. Nr 192, poz. 1875) wydane na podstawie art. 70 ust. 4 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty,
- Kodeks pracy i wydane na podstawie jego przepisów rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania (Dz. U. Nr 60, poz. 278, z późn. zm.) – należały dokonać analizy powyższym przepisów w celu zbadania możliwości opracowania podobnych rozwiązań dla osób dorosłych,
- rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 października 2005 r. w sprawie egzaminów na tytuły czeladnika i mistrza w zawodzie, przeprowadzanych przez komisje egzaminacyjne izb rzemieślniczych (Dz. U. Nr 215, poz. 1820) wydanego na podstawie art. 3 ust. 4 ustawy o rzemiośle,
- rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych (Dz. U. Nr 31, poz. 216),
- Programy Operacyjne w okresie programowania 2007-2013.
Istnieje potrzeba opracowania wykazu zawodów rzemieślniczych, który będzie zamieszczony w akcie prawnym powszechnie obowiązującym. Potrzeba opracowania wykazu wynika z faktu obecnego braku precyzyjnego określenia zawodów rzemieślniczych, a więc tego czy dany zawód jest zawodem rzemieślniczym, w którym rzemiosło może kształcić i przeprowadzać egzaminy kwalifikacyjne oraz z proponowanej możliwości refundacji kosztów nauki dla zakładów rzemieślniczych ze środków publicznych. Warto podkreślić, iż kształcenie osób dorosłych w zawodach rzemieślniczych, na podstawie wykazu, powinno być prowadzone w oparciu o potrzeby lokalnych rynków pracy w zawodach uznawanych za deficytowe i zanikające. Wprowadzenie proponowanych rozwiązań może wymagać zmian w następujących aktach prawnych:
- ustawie z dnia 22 marca 1989 r. o rzemiośle (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 979 i z 2003 r. Nr 137, poz. 1304),
- ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. Nr 99, poz. 1001, z późn. zm.),
- rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. Nr 265, poz. 2644) wydane na podstawie art. 36 ust 8 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,
- rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 października 2005 r. w sprawie egzaminów na tytuły czeladnika i mistrza w zawodzie, przeprowadzanych przez komisje egzaminacyjne izb rzemieślniczych (Dz. U. Nr 215, poz. 1820) wydanego na podstawie art. 3 ust. 4 ustawy o rzemiośle.
Istnieje potrzeba opracowania nowej definicji rzemiosła i rzemieślnika bazującej na wykazie zawodów rzemieślniczych. Wprowadzenie proponowanych rozwiązań będzie wymagało zmian w następujących aktach prawnych:
- ustawie z dnia 22 marca 1989 r. o rzemiośle (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 979 i z 2003 r. Nr 137, poz. 1304),
- rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. Nr 265, poz. 2644) wydane na podstawie art. 36 ust 8 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.
Istnieje potrzeba określenia nowych zadań dla organizacji samorządu gospodarczego rzemiosła. Wprowadzenie proponowanych rozwiązań będzie wymagało zmian w następujących aktach prawnych:
- ustawie z dnia 22 marca 1989 r. o rzemiośle (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 979 i z 2003 r. Nr 137, poz. 1304) - por. art. 13.
Wersję papierową ankiety przesłano do:
Ministerstwa
Finansów, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego,
Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Głównego Urzędu Statystycznego,
Rządowego Centrum Legislacji, Polskiej Akademii Nauk, Związku Rzemiosła
Polskiego, Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu, Kujawsko –
Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego
w Lublinie, Lubuskiego Urzędu Wojewódzkiego w Gorzowie Wielkopolskim, Łódzkiego
Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi, Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie,
Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie, Opolskiego Urzędu Wojewódzkiego
w Opolu, Podlaskiego Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku, Podkarpackiego Urzędu
Wojewódzkiego w Rzeszowie, Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Gdańsku,
Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, Świętokrzyskiego Urzędu Wojewódzkiego
w Kielcach, Warmińsko – Mazurskiego Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie,
Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, Zachodniopomorskiego Urzędu
Wojewódzkiego w Szczecinie, Krajowej Izby Gospodarczej, Polskiej Konfederacji
Pracodawców Prywatnych, Business Centre Club, Konfederacji Pracodawców
Polskich, Izby Przemysłowo – Handlowej Inwestorów Zagranicznych w Polsce,
Zarządu Rady Zrzeszeń Handlu i Usług, Polskiej Rady Biznesu, Polsko –
Niemieckiej Izby Przemysłowo – Handlowej, Fundacji Małych i Średnich Przedsiębiorstw,
Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową, Centrum Analiz Społeczno –
Ekonomicznych, Centrum im. Adama Smitha, Pomorskiej Izby Przemysłowo –
Handlowej,
Wersję elektroniczną ankiety przesłano do:
Izby Rzemieślniczej i Małej Przedsiębiorczości w Świdnicy, Dolnośląskiej Izby Rzemieślniczej oraz Małej i Średniej Przedsiębiorczości we Wrocławiu, Kujawsko – Pomorskiej Izby Rzemiosła i Przedsiębiorczości w Bydgoszczy, Izby Rzemiosła i Przedsiębiorczości w Lublinie, Izby Rzemiosła i Przedsiębiorców w Gorzowie Wielkopolskim, Izby Rzemiosła i Przedsiębiorczości w Zielonej Górze, Izby Rzemieślniczej w Łodzi, Małopolskiej Izby Rzemiosła i Przedsiębiorczości w Krakowie, Izby Rzemieślniczej Małej i Średniej Przedsiębiorczości w Szczecinie, Izby Rzemieślniczej i Przedsiębiorczości w Kaliszu, Wielkopolskiej Izby Rzemieślniczej w Poznaniu, Warmińsko – Mazurskiej Izby Rzemiosła i Przedsiębiorczości w Olsztynie, Częstochowskiej Izby Rzemiosła i Przedsiębiorczości w Częstochowie, Izby Rzemieślniczej oraz Małej i Średniej Przedsiębiorczości w Katowicach, Pomorskiej Izby Rzemieślniczej Małych i Średnich Przedsiębiorstw w Gdańsku, Izby Rzemiosła i Przedsiębiorczości Pomorza Środkowego w Słupsku, Izby Rzemieślniczej i Przedsiębiorczości w Białymstoku, Izby Rzemieślniczej w Rzeszowie, Izby Rzemieślniczej w Opolu, Izby Rzemiosła i Małej Przedsiębiorczości w Radomiu, Mazowieckiej Izby Rzemiosła i Przedsiębiorczości w Warszawie, Izby Rzemieślniczej Mazowsza, Kurpi i Podlasia w Warszawie, Krajowej Rzemieślniczej Izby Optycznej w Warszawie, Izby Rzemiosła i Przedsiębiorczości w Nowym Sączu, Izby Rzemieślniczej oraz Małej i Średniej Przedsiębiorczości w Tarnowie, oraz do 502 powiatowych i wojewódzkich urzędów pracy oraz ich filii.